«…ἵνα, καταξιωθέντες λειτουργεῖν ἀμέμπτως τῷ ἁγίῳ σου θυσιαστηρίῳ,
εὕρωμεν τόν μισθόν τῶν πιστῶν καί φρονίμων οἰκονόμων».

Αφού αξιωθούμε να λειτουργούμε άμεμπτα στο άγιο θυσιαστήριό
σου, να βρούμε τον μισθό των πιστών και φρόνιμων οικονόμων.

Η λειτουργική τάξη έχει ουσιαστική σημασία
για όλη την λατρεία και τα μυστήρια της
Εκκλησίας και ειδικά τώρα για την θεία
Ευχαριστία. Το «λειτουργεῖν ἀμέμπτως»
δεν αναφέρεται μόνο στην εσωτερική και ψυχική
κατάσταση του λειτουργού ιερέα, αλλά και στην
εξωτερική παράσταση και ευπρέπεια, με την οποία
γίνεται η ιερουργία. Αυτό που στην εκκλησιαστική
γλώσσα λέγεται «ἀκολουθία» είναι, σύμφωνα με την
παράδοση, μια ολοκληρωμένη σειρά από ιερά κείμενα
και οδηγίες, σύμφωνα με τις οποίες γίνεται η λατρεία
και η θεία Λειτουργία. Ειδικά μας ενδιαφέρει σήμερα,
όπως λέγεται, η «Διάταξις τῆς θείας Λειτουργίας» και
μάλιστα ο τρόπος με τον όποιο λέγονται οι ιερατικές
ευχές.
Από την αρχαία εποχή μέχρι σήμερα η θεία Λειτουργία
είναι η ίδια· είναι η ιεροτελεστία του μυστηρίου της
θείας Ευχαριστίας. Αν μέσα στο πέρασμα των αιώνων
αλλάζει κάτι και πλουτίζεται, είναι ο εξωτερικός
τύπος, η τελετή δηλαδή, που είναι πάντα ανάλογη με
τους διάφορους τόπους και τους χρόνους. Με άλλη
μεγαλοπρέπεια γίνεται μια Λειτουργία στην πόλη
παρά στο χωριό, κι αλλιώς πρέπει να φαντασθούμε
την λειτουργική λαμπρότητα στα καλά χρόνια της
Βυζαντινής αυτοκρατορίας παρά έπειτα στους αιώνες
της τουρκικής δουλείας. Όλα όμως αυτά δεν έχουν
σημασία· σημασία έχει το γεγονός ότι η θεία λατρεία
της Εκκλησίας και ειδικά η ακολουθία της θείας
Λειτουργίας στο γενικό διάγραμμα της είναι η ίδια. Θα
λέγαμε μάλιστα ότι η θεία Λειτουργία δεν έχει ανάγκη
από την ανθρώπινη μεγαλοπρέπεια , αλλά όσο πιο
απλά και κατανυκτικά γίνεται τόσο είναι πιο κοντά
στο θείο μυστήριο της Ευχαριστίας. Η Ορθοδοξία δεν
πάει να καταπλήξει ούτε να επιβληθεί με τον πλούτο
και την κοσμική δύναμη.
Χωρίς να θέλουμε να διδάξουμε ιστορία της ορθόδοξης
λατρείας, θα προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε ό,τι
γίνεται σήμερα στην θεία Λειτουργία. Και ο λόγος
είναι τώρα για τις ιερατικές ευχές. Για δυο λόγους οι
ιερατικές ευχές μόνο στην θεία Λειτουργία επικράτησε
από πολύ παλιά να λέγονται μυστικά. Ένας λόγος είναι
ότι στην αρχή, και μάλιστα στα χρόνια των διωγμών,
η Εκκλησία φυλαγότανε και δεν τελούσε φανερά
την θεία Λειτουργία. Ακόμα και οι κατηχούμενοι δεν
μπορούσανε να μείνουν κι έπρεπε, μετά το Ευαγγέλιο
και το κήρυγμα, να βγουν από την σύναξη. Και τώρα
ακόμα, που δεν υπάρχουν κατηχούμενοι, κρατάει μια
μυστικότητα στην ιεροτελεστία, ώστε σε ορισμένες
στιγμές να κλείνει η πύλη του ιερού Βήματος, για
να μη βλέπει ο λαός τι γίνεται μέσα από τον ιερέα.
Αυτή η μυστικότητα ίσως δεν έχει πια ουσιαστικό
λόγο, αν και δεν πρέπει να ξεχνάμε τα λόγια του
Μεγάλου Βασιλείου, ότι πρέπει «τῶν μυστηρίων τό
σεμνόν σιωπή διασώζεσθαι»· πρέπει να κρατάμε την
ιερότητα των μυστηρίων με την σιωπή. Δεν πάει και
δεν ταιριάζει να λέμε πολλά για κείνα που πρέπει να
τα προσκυνούμε.
Ένας δεύτερος λόγος είναι ότι πολλές φορές δεν
ήταν και δεν είναι τεχνικά εύκολο οι ιερατικές ευχές
να λέγονται φανερά· στην θεία Λειτουργία βέβαια,
γιατί στα άλλα μυστήρια δεν λέγονται μυστικά, όπως
γίνεται στο Βάπτισμα, στον Γάμο και στο Ευχέλαιο.
Η θεία Λειτουργία είναι μια συνέχεια από ιερατικές
ευχές μέσα στο ιερό Βήμα και από ύμνους έξω, που
και τα δυο μαζί δεν μπορεί βέβαια να ακούγονται.
Όταν μάλιστα δεν υπάρχει διάκονος, τότε ο ιερέας, για
να εξοικονομήσει τα πράγματα, διαβάζει πολλές ευχές
όχι στην ώρα τους, αλλά όταν ψάλλουν οι ψάλτες.
Αυτό όχι μόνο δεν είναι καθόλου σωστό, αλλά έγινε
και αιτία ώστε πολλές ευχές να έχουν χάσει την θέση
τους μέσα στις λειτουργικές φυλλάδες. Θα θέλαμε
να προσθέσουμε κι έναν τρίτο λόγο, για τον οποίο
οι ιερατικές ευχές επικράτησε να λέγονται μυστικά.
Είναι κι αυτός λόγος τεχνικός· δεν είναι εύκολο σε
όλους τους ιερείς να διαβάσουν μια ευχή φανερά όπως
πρέπει, και μάλιστα όταν είναι γέροντες. Όσο κι αν
η θεία Λειτουργία δεν είναι και δεν πρέπει να γίνεται
θέατρο, όμως για να διεξαχθεί απαιτεί κάποια φυσικά
προσόντα και μια καλλιτεχνική ευπρέπεια.
Εκείνο που πρώτα ενδιαφέρει είναι οι ιερατικές
ευχές να λέγονται στην θέση τους, γιατί αλλιώς δεν
βγαίνει νόημα με τις εκφωνήσεις που ακούει ο λαός.
Κάθε εκφώνηση αντιστοιχεί σε κάποια ευχή, που
ο ιερέας λέει μυστικά είναι το τέλος της ευχής, και
καταλαβαίνουμε πόσο ζημιώνεται η θεία λατρεία και
η κοινή προσευχή της λειτουργικής σύνα¬ξης, όταν οι
πιστοί δεν ακούνε τις ευχές, που είναι κοινές, δηλαδή
για όλη την σύναξη, αλλά μόνο εκφωνήσεις κι εκείνες
όχι στην θέση τους. Καθώς το είπαμε, όλες οι ευχές της
θείας Λειτουργίας, εκτός από μία, είναι ευχές κοινές,
που τις λέει ο ιερέας εξ ονόματος των πιστών. Αλλά οι
πιστοί δεν τις ακούνε κι αυτό γίνεται αιτία σε πολλά
κακά. Πρώτα ότι η ιερή ακολουθία, εκτός που χάνει
την λογική της σειρά και συνέχεια, αλλά χάνει και
την ζωντάνια της, έτσι που οι πιστοί κουράζονται και
νυστάζουν. Έπειτα ξεμακραίνουν και παρατείνονται
αδικαιολόγητα τα ψαλτικά μέρη, κι αυτό είναι ένας
άλλος λόγος, που δεν τον είπαμε πιο πάνω, για τον
οποίο οι ιερατικές ευχές λέγονται μυστικά.
Το πότε και πώς πρέπει να λέγονται οι ιερατικές
ευχές στην θεία Λειτουργία είναι ζήτημα τελετουργικό
και έχει σχέση με την τάξη και την ευπρέπεια, με
την οποία πρέπει να διεξάγεται η θεία λατρεία. Και
πρέπει να ξέρουμε πώς η ορθόδοξη λατρεία έχει έναν
πολύ ιερό και κατανυκτικό χαρακτήρα. Θέλουμε να
πούμε ότι και όταν οι ευχές λέγονται «μετά φωνῆς
ἐξυπακουομένης», όπως το ήθελε ένας βυζαντινός
βασιλικός νόμος πρέπει να προσέξουμε τι ακριβώς
εννοεί το «ἐξυπακουομένης». Όχι φωνές, όχι θεατρική
απαγγελία, αλλά όσο που να ακούγεται καθαρά η
φωνή του λειτουργού. Στις λειτουργικές φυλλάδες
δεν λέγεται ότι ο ιερέας «ἀπαγγέλλει», αλλά ότι
«ἀναγινώσκει» την ευχή. Πάει να πει πώς η ιερατική
ανάγνωση είναι κάτι άλλο από την θεατρική απαγγελία.
Είναι ένας φυσικός και απέριττος τρόπος, με τον
οποίο ο λειτουργός μεταβιβάζει στον Θεό την φωνή
της λειτουργικής σύναξης. Κι αυτό μαζί με τα αλλά θα
πει το «λειτουργεῖν ἀμέμπτως». Αμήν.

† Σ & Κ Δ