«…αὐτός καί νῦν τῶν δούλων σου τά αἰτήματα πρός
τό συμφέρον πλήρωσον…».

Εσύ και τώρα κάμε να είναι για καλό,
ό,τι ζητάνε οι δούλοι σου.

Τo τρίτο Αντίφωνο αρχίζει πάλι με την ίδια προτροπή
του λειτουργού προς την σύναξη των πιστών· «Ἔτι
καί ἔτι ἐν εἰρήνῃ, τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν…». Η χάρη
του Θεού, που μας βοηθάει, μας σώζει, μας αγαπάει και μας
φυλάει σε όλα, είναι ό,τι έχομε να ζητήσουμε σε κάθε ώρα.
Και η πρεσβεία όλων των Αγίων, και πρώτα της Υπεραγίας
Θεοτόκου, είναι η παρηγοριά που μας αναπαύει, για να
αφήσουμε με εμπιστοσύνη τον εαυτό μας στα χέρια του Θεού.
Κάθε τόσο ακούεται το «Ἀντιλαβοῦ, σῶσον, ἐλέησον…» και το
«Χριστῷ τῷ Θεῷ παραθώμεθα». Στο Μεγάλο Απόδειπνο αυτά
τα δύο η Εκκλησία τα συνοψίζει στο εξής τροπάριο· «Κύριε,
εἰ μή τούς Ἁγίους σου εἴχομεν πρεσβευτάς καί τήν ἀγαθότητά
σου συμπαθοῦσαν ἡμῖν, πῶς ἐτολμῶμεν, Σῶτερ, ὑμνῆσαί σε,
ὅν εὐλογοῦσιν ἀπαύστως Ἄγγελοι;…». Η χάρη του Θεού και
η πρεσβεία των Αγίων μας δίνουν την τόλμη να εμφανιστούμε
ενώπιόν του.
Όταν ακούμε τό «Ἔτι καί ἔτι ἐν εἰρήνη, τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν»,
πρέπει να περιμένουμε ότι θα ακολουθήσει κάποια ιερατική
ευχή. Εντείνομε λοιπόν την προσοχή μας και είμαστε έτοιμοι να
ακούσουμε την ευχή του λειτουργού ιερέα, με την οποία αρχίζει
και το τρίτο Αντίφωνο. «Ὁ τάς κοινάς ταύτας καί συμφώνους
ἡμῖν χαρισάμενος προσευχάς, ὁ καί δυσί καί τρισί συμφωνοῦσιν
ἐπί τῷ ὀνόματί σου τάς αἰτήσεις παρέχειν ἐπαγγειλάμενος…».
Ως εδώ η Εκκλησία με το στόμα του λειτουργού ιερέα, είναι
σαν και να υπενθυμίζει στον Ιησού Χριστό την υπόσχεσή του
στο Ευαγγέλιο. Πραγματικά ο Κύριος είπε προς τους μαθητές
του· «Οὗ γάρ εἰσί δύο ἤ τρεῖς συνηγμένοι εἰς τό ἐμόν ὄνομα,
ἐκεῖ εἰμί ἐν μέσῳ αὐτῶν». Και πριν από αυτό είπε πώς ό,τι
θα ζητήσουν από τον Θεό με σύμφωνη γνώμη «γενήσεται
αὐτοῖς». Τώρα λοιπόν συναγμένοι στο όνομά του, σε μια
σύμφωνη και ομόγνωμη προσευχή, χαρισμένη κι αυτή από
τον ίδιο, διατυπώνουν σ ̓ αυτόν στην συνέχεια της ευχής τα
αιτήματά τους· «αὐτός καί νῦν τῶν δούλων σου τά αἰτήματα
πρός τό συμφέρον πλήρωσον, χορηγῶν ἡμῖν ἐν τῷ παρόντι
αἰῶνι τήν ἐπίγνωσιν τῆς σῆς ἀληθείας καί ἐν τῷ μέλλοντι ζωήν
αἰώνιον χαριζόμενος». Ας προχωρήσουμε πρώτα στην εξήγηση
της ευχής· «Εσύ, που χάρισες σ ̓ εμάς αυτές τις ομόγνωμες
και σύμφωνες προσευχές, που υποσχέθηκες να εκπληρώνεις
όσα μονιασμένοι δύο και τρεις μαζί ζητάνε στ ̓ όνομά σου· εσύ
και τώρα κάμε να είναι για καλό ό,τι ζητάνε οι δούλοι σου,
δίνοντάς μας σε τούτο τον κόσμο να καταλάβωμε την αλήθεια
σου, και στον άλλο χαρίζοντάς μας την αιώνια ζωή». Καθώς
πάντα σε κάθε ευχή ακολουθεί μια εκφώνηση, έτσι και τώρα ο
λειτουργός, σε υψηλότερο τόνο και σε εμμελή απαγγελία, λέει
την εκφώνηση· «Ὅτι ἀγαθός καί φιλάνθρωπος Θεός ὑπάρχεις
καί σοί τήν δόξαν ἀναπέμπομεν τῷ Πατρί καί τῷ Υἱῷ καί τῷ
Ἁγίῳ Πνεύματι, νῦν καί ἀεί καί εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων».
Γιατ ̓ είσαι Θεός καλός κι αγαπάς τους ανθρώπους και σε σένα
στέλνουμε την δοξολογία, στον Πατέρα και στον Υιό και στο
Άγιο Πνεύμα, τώρα και πάντα και στους ατελεύτητους αιώνες.
Ξαναγυρίζουμε στο διπλό αίτημα της ευχής· «χορηγῶν ἡμῖν
ἐν τῷ παρόντι αἰῶνι τήν ἐπίγνωσιν τῆς σῆς ἀληθείας καί ἐν
τῷ μέλλοντι ζωήν αἰώνιον χαριζόμενος». Καθώς ετοιμάζεται και
προχωρεί η ιερή σύναξη της Εκκλησίας προς το Μυστήριο, δυο
πράγματα έχει να ζητήσει από τον Ιησού Χριστό· σε τούτον
εδώ τον κόσμο την γνώση της θείας αλήθειας και στον άλλο
την αιώνια ζωή. Το ένα είναι συνέχεια στο άλλο, καθώς το λέει
ο Ιησούς Χριστός στο Ευαγγέλιο· «Αὕτη ἐστίν ἡ αἰώνιος ζωή,
ἵνα γινώσκωσί σε τόν μόνον ἀληθινόν Θεόν καί ὅν ἀπέστειλας
Ἰησοῦν Χριστόν»· αυτή είναι η αιώνια ζωή, να γνωρίζουν οι
άνθρωποι εσένα τον αληθινό Θεό και τον Ιησού Χριστό που
έστειλες στον κόσμο. Ο άνθρωπος Ιησούς είναι ο Χριστός. Ο
Χριστός είναι «ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ τοῦ ζῶντος». Ο Ιησούς Χριστός
προσάγει τους ανθρώπους στον Θεό Πατέρα με το Ευαγγέλιο
και με τον Σταυρό του, δηλαδή με την διδασκαλία του και με
την θυσία του, που ξημέρωσε στην Ανάσταση του και στην
ανάσταση του κόσμου. Αυτά τα δύο θα γνωρίσουν και θα
γευθούν οι πιστοί τώρα στην συνέχεια της θείας Λειτουργίας,
στην ανάγνωση των θείων Γραφών και στην θεία Κοινωνία.
Οι χοροί των ψαλτών στην εκφώνηση του ιερέα απαντούν
με το Ἀμήν» κι αρχίζουν να ψάλλουν το τρίτο Αντίφωνο. Το
τρίτο Αντίφωνο στην σημερινή του μορφή είναι το Απολυτίκιο
της ημέρας. Τα Απολυτίκια είναι αντιπροσωπευτικοί ύμνοι
της κάθε εορτής, είτε της Κυριακής είτε της Δεσποτικής ή
Θεομητορικής εορτής είτε της εορτής σε μνήμη Αγίου. Το
Απολυτίκιο στην θέση του τρίτου Αντιφώνου παίρνει πάλι την
θέση του εφυμνίου έπειτα από έναν ψαλμικό στίχο, κατάλληλο
κάθε φορά στην περίσταση. Τα Απολυτίκια είναι από τους πιο
γνωστούς ύμνους της Εκκλησίας· είναι τα κατεξοχήν λεγόμενα
τροπάρια, που περιέχουν σε μια θαυμαστή περίληψη την
υπόθεση της κάθε εορτής της Εκκλησίας. Αλλά και η μουσική
επένδυση των Απολυτίκιων είναι από τις πιο απλές της
εκκλησιαστικής ψαλμωδίας, ώστε όλοι σχεδόν οι πιστοί ξέρουν
να τα ψάλλουν. Και είναι αυτό ακριβώς ένα μεγάλο κέρδος από
την θεία λατρεία στις ψυχές των πιστών φεύγοντας από την
ιερή σύναξη να ψάλλουν τα ιερά άσματα στον δρόμο και στα
σπίτια τους. Αυτό το κατορθώνουν συνήθως τα θέατρα και τα
δημόσια θεάματα με διάφορα εύηχα και απλά τραγούδια, που
με μια δυο φορές αποτυπώνονται στην ακοή των ανθρώπων.
Γι ̓ αυτό, αν δεν είναι τρόπος όλο το Υμνολόγιο της Εκκλησίας
να είναι στο στόμα του ορθόδοξου λαού, αλλά τα Απολυτίκια
μπορούν να τα ξέρουν και να τα ψάλλουν όλοι. Αυτό εξαρτάται
από τον ομοιόμορφο και απλό τρόπο, που πρέπει πάντα να
ψάλλονται στην Εκκλησία.
Με κίνδυνο να ξεφύγουμε από το θέμα, θέλομε επάνω σ ̓
αυτό το ζήτημα να πούμε λίγα λόγια. Η ψαλμωδία είναι σήμερα
για την Εκκλησία μας ένα πρόβλημα. Πρέπει να ομολογήσουμε
ότι δεν αντιμετωπίσθηκε αυτό υπεύθυνα και με γνώση.
Υπάρχει ακαταστασία στην ψαλμωδία της Εκκλησίας, κι αυτό
οφείλεται στην διαφορετική και λαθεμένη αντίληψη που έχομε
για την εκκλησιαστική μουσική. Άλλοι νομίζουν πώς όσο πιο
βαριά ανατολίτικα ψάλλουμε στην θεία λατρεία, τόσο πιο πολύ
βρισκόμαστε μέσα σε γνήσιο και παραδοσιακό ορθόδοξο χώρο.
Άλλοι πάλι, δήθεν καλλιεργημένοι, θέλουν στην Εκκλησία
«ευρωπαϊκή» μουσική, και κάποιοι άλλοι ακόμα να βάλουμε
αρμόνιο και ορχήστρα μουσικών οργάνων στην θεία λατρεία.
Έτσι παρατηρείται μια ακαταστασία,για να μην πούμε αναρχία,
στην εκκλησιαστική ψαλμωδία, κι αυτό γίνεται αιτία ώστε στην
ακοή των χριστιανών να μην είναι ξεκαθαρισμένο το μουσικό
άκουσμα των ιερών ύμνων της θείας λατρείας. Το ζήτημα της
μουσικής είναι βασικό για την θεία λατρεία της Εκκλησίας.
Η λεγόμενη Βυζαντινή μουσική είναι δεμένη αδιάσπαστα με
την θεία λατρεία της ελληνόφωνης ορθόδοξης Εκκλησίας, που
δεν μπορεί κανείς να την αντικαταστήσει με άλλο είδος, χωρίς
να καταστρέψει την ψαλμωδιακή παράδοση και την ίδια την
λατρεία. Αλλά ακριβώς εδώ χρειάζεται να μελετήσουμε και
να καταλάβουμε αυτή την παράδοση και τον χαρακτήρα της
ορθόδοξης λατρείας· έτσι θα δούμε τι πρέπει και τι μπορεί
να γίνει με συναίσθηση ευθύνης και χρέους σε μια υπόθεση,
που δεν είναι χωρίς μεγάλη και ιερή σημασία. Άλλα ζητήματα
ίσως, που τα θεωρούμε πιο επείγοντα, που μας τα επιβάλλει
η κρισιμότητα των καιρών, κερδίζουν την προσοχή και το
ενδιαφέρον μας.
Τα τρία Αντίφωνα είναι τα πρώτα ψάλματα της θείας
Λειτουργίας. Αλλά και τα πιο απλά, έτσι που να μπορούν τα
λεγόμενα εφύμνια να τα ψάλλουν όλοι, κι αυτό είναι, καθώς
είπαμε, ένα μεγάλο κέρδος στην θεία λατρεία. Με το τρίτο
Αντίφωνο κλείνουμε ένα τμήμα της θείας Λειτουργίας για
να μπούμε αμέσως σ ̓ ένα άλλο, για το οποίο θα πούμε στην
επόμενη ομιλία. Για τα Απολυτίκια, που είναι οι ύμνοι του
τρίτου Αντιφώνου, θα θέλαμε να προσθέσουμε και να πούμε
ότι λέγονται έτσι, επειδή ψάλλονται στο τέλος της ακολουθίας,
σαν ένας γενικός ύμνος, που επιστεγάζει και κλείνει την ιερή
ψαλμωδία, ψάλλεται το Απολυτίκιο, δηλαδή ο ύμνος της
απόλυσης. Είναι ο τελευταίος και ο αντιπροσωπευτικός ύμνος
της κάθε εορτής, που τον παίρνουν οι πιστοί στην ακοή τους
και αναχωρούν για τα σπίτια τους. Γι ̓ αυτό και νομίσαμε πώς
μπορούσαμε να πούμε περισσότερα σ ̓ αυτό το σημείο. Αλλά
ξαναγυρίζουμε στα λόγια της ευχής του τρίτου Αντιφώνου,
με τα οποία ο ιερέας παρακαλεί για την εκπλήρωση των
αιτημάτων της ιερής σύναξης. «… αὐτός καί νῦν τῶν δούλων
σου τά αἰτήματα πρός τό συμφέρον πλήρωσον…». Αμήν.

† Σ & Κ Δ