Ἡ χάρις τοῦ Κυρίου ἡµῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, καί ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ καί Πατρός, καί ἡ κοινωνία τοῦ Ἁγιου Πνεύµατος εἴη µετά πάντων ὑµῶν.
Η χάρη του Κυρίου µας Ιησού Χριστού, και η αγάπη του Θεού και Πατέρα και η κοινωνία του Αγίου Πνεύµατος ας είναι µε όλους σας.
Τα λόγια είναι του αποστόλου Παύλου· είναι ο χαιρετισµός και η ευλογία, µε την οποία κλείνει η δεύτερη προς Κορινθίους επιστολή. «Τοῦτο δέ», καθώς γράφει ένας αρχαίος εκκλησιαστικός συγγραφέας, «ἐν πάσαις ταῖς ἐκκλησίαις τῆς µυστικῆς ἐστι λειτουργίας προοίµιον»· δηλαδή σ᾿ όλες τις Εκκλησίες έτσι αρχίζει η µυστική Λειτουργία. Γιατί βέβαια τώρα αρχίζει η αγία αναφορά, που είναι το κεντρικό σηµείο της θείας Λειτουργίας, ενώ όλα τα άλλα µέχρι τώρα ήσαν σαν ένας µεγάλος πρόλογος και µια εισαγωγή. Και τα Αντίφωνα και τα αναγνώσµατα και το κήρυγµα και ο Χερουβικός Ύµνος, όλα είναι ένα προοδευτικό ανέβασµα στην θεία Λειτουργία, για να φθάσουµε στην αγία αναφορά. Και τώρα µόλις βρισκόµαστε στο προοίµιο, για το οποίο σήµερα είναι ο λόγος.
Θα πρέπει να προσέξουµε ιδιαίτερα στην µαρτυρία του αρχαίου εκκλησιαστικού συγγραφέα που παραθέσαµε πιο πάνω. Τι ακριβώς εννοεί όταν γράφει ότι η ευλογία του άποστόλου Παύλου σε όλες τις Εκκλησίες είναι το προοίµιο «τῆς µυστικῆς λειτουργίας»; Τι θα πει «της µυστικῆς λειτουργίας»; Δυο πράγµατα µπορεί να εννοεί· ή ότι τώρα αρχίζει το µυστικό µέρος της θείας Λειτουργίας, όπου δεν µπορούσαν να παρευρίσκονται οι κατηχούµενοι και κανένας από τους αµύητους· ή ότι τώρα αρχίζει το µυστηριακό µέρος της θείας Λειτουργίας, η στιγµή για να τελεσθεί το θείο µυστήριο. Αλλά και τα δυο φτάνουν να πουν το ίδιο, ότι δηλαδή η αγία αναφορά είναι το ιερότερο σηµείο της θείας Λειτουργίας. Από εδώ και κάτω τώρα είναι «τά ἅγια τῶν ἁγίων» της ιερής τελετής, που δεν είναι πια τελετή, αλλά το ίδιο το γεγονός και η θυσία του Ιησού Χριστού, που µε την εντολή του συνεχίζεται στην Εκκλησία· «Τοῦτο ποιεῖτε εἰς τήν ἐµήν ἀνάµνησιν», είπε.
Ὁ χριστιανικός ναός είναι κτισµένος και βλέπει πάντα προς την ανατολή· ανατολικά είναι το ιερό Βήµα και η αγία Τράπεζα. Και οι χριστιανοί µέσα στον ναό προσευχόµαστε στραµµένοι προς ανατολάς, καθώς είναι η παράδοση της Εκκλησίας, σύµφωνα και µε τον στίχο του εξηνταεπτά ψαλµού· «Ψάλατε τῷ Θεῷ τῷ ἐπιβεβηκότι ἐπί τόν οὐρανόν τοῦ οὐρανοῦ κατά ἀνατολάς». Στην αρχαία εποχή δεν ήταν το ίδιο και για τους λειτουργούς, αλλά ο ιερέας στεκότανε πίσω από την αγία Τράπεζα κι έβλεπε κατά πρόσωπο τους πιστούς, ενώ τώρα όλες τις δεήσεις και τις ευχές τις λέει βλέποντας προς ανατολάς και µόνο όταν ευλογεί στρέφεται προς τον λαό. Δίνοντας λοιπόν τώρα την ευλογία του Αποστόλου και κάνοντας το σηµείο του Σταυρού µε το δεξί του χέρι, λέει ο λειτουργός ιερέας, βλέποντας εµπρός του όλους τους πιστούς· «Ἡ χάρις τοῦ Κυρίου ἡµῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, καί ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ καί Πατρός, καί ἡ κοινωνία τοῦ Ἁγίου Πνεύµατος εἴη µετά πάντων ὑµῶν». Χωρίς να παύει να είναι ένας µέσα στην σύναξη, ο λειτουργός αυτή την στιγµή στέκεται ένα ξεχωριστό πρόσωπο µπροστά σε όλους, που έχει την χάρη και την εντολή να µεταδίνει τα τρία µεγάλα δώρα του Θεού στους ανθρώπους. «Ἀπό µέν τοῦ Υἱοῦ χάριν, ἀπό δέ τοῦ Πατρός ἀγάπην, ἀπό δέ τοῦ Ἁγίου Πνεύµατος κοινωνίαν». Είναι λόγια του Καβάσιλα, που θα τον ακολουθήσουµε κι εδώ στην ερµηνεία του. Χάρη, λέει, από τον Υιό, επειδή ο Υιός, ενώ εµείς δεν προσφέραµε τίποτε, αλλά είµαστε και υπόδικοι, εκείνος έδωκε τον εαυτό του για να µας σώσει, κι όπως γράφει ο Απόστολος, «ἔτι ἁµαρτωλῶν ὄντων ἡµῶν Χριστός ὑπέρ ἡµῶν ἀπέθανεν». Αγάπη από τον Πατέρα, επειδή ο Πατέρας από αγάπη έδωκε τον Υιό, για να σωθεί το ανθρώπινο γένος, καθώς γράφει ο Ευαγγελιστής, ότι «Οὕτως ἠγάπησεν ὁ Θεός τόν κόσµον, ὥστε τόν υἱόν αὐτοῦ τόν µονογενῆ ἔδωκεν, ἵνα πᾶς ὁ πιστεύων εἰς αὐτόν µή ἀπόληται, ἀλλ’ ἔχη ζωήν αἰώνιον». Κοινωνία από το Άγιο Πνεύµα, επειδή στους ανθρώπους, που πρώτα ήσαν εχθροί και τώρα συµφιλιώθηκαν µε τον Θεό, έπρεπε ο Θεός να δώσει τα αγαθά του, κι αυτό έγινε µε το Άγιο Πνεύµα την ήµερα της Πεντηκοστής, που κατέβηκε στους Αποστόλους· αυτός ο ερχοµός και τα χαρίσµατα του Αγίου Πνεύµατος είναι και λέγεται κοινωνία. Αλλά εδώ την ώρα αυτή, µεταξύ του λειτουργού ιερέα και των πιστών, γίνεται ένας διάλογος από τους πιο δραµατικούς, θα λέγαµε, της θείας Λειτουργίας. «Εἴη µετά πάντων ὑµῶν» εύχεται ο λειτουργός και ευλογεί τον λαό, κι ο λαός µε µια φωνή αποκρίνεται· «Καί µετά τοῦ πνεύµατός σου»· η χάρη του Ιησού Χριστού και η αγάπη του Θεού και Πατέρα και η κοινωνία του Αγίου Πνεύµατος να είναι µαζί και µε σένα. Και καθώς το δεξί χέρι του ιερέα είναι ακόµα υψωµένο και τα δάκτυλά του δείχνουν το σηµείο του Σταυρού, υψώνει και το αριστερό και εκφωνεί· «Ἄνω σχῶµεν τάς καρδίας»· επάνω, ψηλά, προς τον Θεό ας υψώσουµε τον νου µας και τις καρδιές µας, την σκέψη µας και τα αισθήµατά µας. Αξίζει εδώ να θυµηθούµε τους στίχους του νεοέλληνα εθνικού ποιητή· «Οὔτε ὁ οἰστρήλατος τοῦ Αἰσχύλου µέ δονεῖ παλµός* τῶν θεῶν οὔτε ἡ γαλήνη, πού τήν ἔκλεψε ὁ Φειδίας* ὅσο ἐσύ µέ συνεπαίρνεις ὁ λειτουργικός ψαλµός* τό Ἄνω σχῶµεν τάς καρδίας».
Ο λειτουργός ιερέας, σε δεητική στάση στην ωραία πύλη, µια εικόνα ακόµα στην σειρά των εικόνων του τέµπλου, µένει µε τα χέρια υψωµένα, κι ο λαός απαντά, και βεβαιώνει· «Ἔχοµεν πρός τόν Κύριον»· έχοµε την καρδιά µας στραµµένη στον Θεό. Και σταυρώνοντας τα χέρια του στο στήθος του και κάνοντας υπόκλιση στην εικόνα του Χρίστου, ο ιερέας λέει· «Εὐχαριστήσωµεν τῷ Κυρίῳ», ας ευχαριστήσουµε τον Κύριο. Στην τελευταία αυτή προτροπή, µε την οποία κλείνει το προοίµιο της αγίας αναφοράς, ο λαός απαντά και κλείνει και ο λειτουργικός διάλογος· «Ἄξιον καί δίκαιον», σωστό και δίκαιο είναι να ευχαριστήσουµε τον Κύριο. Εδώ ίσως έχουν θέση τα λόγια του αγίου Χρυσοστόµου, ότι δηλαδή «οὐδέν ὁ ἱερουργός αὐτός ἐξ ἑαυτοῦ πράττει», τίποτε δεν κάνει από µόνος του, αλλά «ἐπεύχεται ὁ ἱερεύς τῷ λαῷ, ἐπεύχεται δέ καί ὁ λαός τῷ ἱερεῖ». Αυτό είν᾿ εκείνο που ξεχωρίζει την Εκκλησία, σαν την µοναδική κοινωνία ισότητας των ανθρώπων.
Περισσότερο απ᾿ ό,τι το συνηθίζουµε περιγράψαµε τελετουργικά το προοίµιο της αγίας αναφοράς. Καθώς και το είπαµε, ο λειτουργικός αυτός διάλογος είναι από τους δραµατικότερους της θείας Λειτουργίας, και προσθέτουµε ότι είναι και από τις θεαµατικότερες πράξεις. Χωρίς να ξεπέσει ο λειτουργός σε θέατρο πρέπει να ξέρει πώς θα σταθεί, πώς θα ανοίξει το στόµα του, και πώς θα ευλογήσει και θα σηκώσει τα χέρια του, ακόµα δε και τα µάτια του σ᾿ αυτή την στιγµή. Αλλά δεν θα πρέπει να παραλείψουµε τώρα να διατυπώσουµε κάποιες κρίσεις, που είναι ανάγκη να τις ακούσουν πρώτα οι ψάλτες των Εκκλησιών, υστέρα δε και οι χριστιανοί. Κι άλλη φορά το γράψαµε πώς κινδυνεύοµε να χάσουµε την λατρεία της Εκκλησίας µας για την έλλειψη ιερής µουσικής. Αυτές οι απαντήσεις που κάνει ο λαός στον λειτουργό ιερέα, µάλιστα στο προοίµιο εδώ της αγίας αναφοράς και συνέχεια πιο κάτω, είναι από τις πιο εκφραστικές της ορθόδοξης λατρείας. Αλλά η κακή αντίληψη των ψαλτών τις καταστρέφει και µαζί όλο τον λειτουργικό διάλογο. Γιατί έν’ από τα δυο πάντα συµβαίνει· ή απαντούν ανέµελα κι είναι σαν και να µην απαντούν καθόλου ή, βάζοντας όλη την µουσική τους τέχνη, ξεφεύγουν από τον ιερό χαρακτήρα της ψαλµωδίας. Το Οικουµενικό Πατριαρχείο πολλές φορές βρέθηκε στην ανάγκη να δώσει οδηγίες για τα πώς πρέπει να ψάλλονται τα λεγόµενα «λειτουργικά»· όχι φωνές και περίτεχνες µελωδίες, αλλά µια ήσυχη και κατανυκτική εµµελής απαγγελία.
Θα κλείσουµε την σηµερινή οµιλία, ανακεφαλαιώνοντας όσα είπαµε για το προοίµιο της αγίας αναφοράς, µε ένα πολύ εύγλωττο χωρίο του Μεγάλου Αθανασίου· «Εἰ ἐκ τοῦ Πατρός ἐστι δι᾿ Υἱοῦ ἡ διδοµένη χάρις, οὕτως οὐκ ἄν γένοιτο κοινωνία τῆς δόσεως ἐν ἡµῖν, εἰ µή ἐν τῷ Πνεύµατι τῷ Ἁγίῳ · τούτου γάρ µετέχοντες ἔχοµεν τοῦ Πατρός τήν ἀγάπην καί τοῦ Υἱοῦ τήν χάριν καί αὐτοῦ τοῦ Πνεύµατος τήν κοινωνίαν». Αν από τον Πατέρα διαµέσου του Υιού δίνεται η χάρη, τότε δεν θα µπορούσε να γίνει αυτή η δόση σε µας παρά µε το Άγιο Πνεύµα· γιατί έχοντας το Άγιο Πνεύµα έχοµε την αγάπη του Πατέρα και η χάρη του Υιού και του ίδιου του Αγίου Πνεύµατος την κοινωνία. Θα προτιµούσαµε αυτό το χωρίο, που είναι πρότυπο στην διατύπωσή του, να µην το µεταφράζαµε, γιατί πρέπει να το οµολογήσουµε πώς όλα τα κείµενα δεν µεταφράζονται, επειδή δεν είναι βέβαιο πώς µε την µετάφραση θα µπορέσουµε να αποδώσουµε ακριβώς ό,τι κάθε φορά θέλουν να µας πουν. Όταν λοιπόν ετοιµαζόµαστε να προσφέρουµε την αγία αναφορά, ο λειτουργός ιερέας παρακαλεί την Αγία Τριάδα και µας ευλογεί, ώστε να είναι «ἡ κοινωνία τοῦ Ἁγίου Πνεύµατος µετά πάντων ἡµῶν». Αµήν.
† Σ & Κ Δ
