Καί ἔσται τά ἐλέη τοῦ μεγάλου Θεοῦ καί Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ μετά πάντων ὑμῶν.

Κι ας είναι όλα τα καλά του μεγάλου Θεού και Σωτήρα μας Ιησού Χριστού μαζί με όλους σας.

Ηµεγάλη ευχή προς το Θεό Πατέρα, η ευχή της αναφοράς,
που άρχισε µε το «Ἄξιον καί δίκαιον…», έφτασε τώρα προς το τέλος. Κάνουµε εδώ µια ανακεφαλαίωση και αναφέρουµε τους τίτλους µόνο των προηγουµένων οµιλιών, που είναι νοµίζουµε αρκετό, για να θυµηθούµε ολωσδιόλου γενικά όσα είπαµε ως εδώ. «Ο επινίκιος ύµνος», «Ο µυστικός δείπνος», «Η επίκληση και ο καθαγιασµός», «Όλη η Εκκλησία», «Η ενότητα της Εκκλησίας»· πέντε οµιλίες και µε τη σηµερινή έξι επάνω στη µεγάλη ευχή της αναφοράς. Θα µπορούσαν και θα έπρεπε να ήταν πολύ περισσότερες, αλλά δεν µας παίρνει ο καιρός, γιατί πρέπει µε το τέλος της χρονιάς να τελειώσουµε, όπως µπορέσουµε, και τις οµιλίες στην ερµηνεία της θείας Λειτουργίας. Η θεία Λειτουργία και η αγία Γραφή δεν έχουν τέλος και δεν εξαντλούνται ποτέ. Γι᾿ αυτό κανένας δεν µπορεί να πει πώς, ερµηνεύοντας τη θεία Λειτουργία, είπε τάχα την τελευταία λέξη. Κάνει ο καθένας µας ό,τι µπορεί µπροστά στο µεγάλο χρέος που έχουµε να οικοδοµήσουµε την Εκκλησία και να οικοδοµηθούµε.
Είναι πολύ στοργικό το ενδιαφέρον της Εκκλησίας στο σηµείο αυτό της θείας Λειτουργίας. Μπροστά στο σώµα και το αίµα του Κυρίου, που είν᾿ επάνω στην αγία Τράπεζα, η ιερή σύναξη θέλει να τους θυµηθεί όλους και να µην ξεχάσει κανέναν. Μέσα στη γενική πρόσκληση των προσώπων µε τα ονόµατά τους, ο λειτουργός ξεχώρισε το πρόσωπο και το όνοµα του επισκόπου, µα του µένει η έγνοια πώς ακόµα θα ξέχασε πολλούς. Γι᾿ αυτό προσθέτει· «Καί ὧν ἕκαστος κατά διάνοιαν ἔχει καί πάντων καί πασῶν» θυµήσου, Κύριε, µαζί µε όλους που µνηµονέψαµε κι όσους ακόµα ο καθένας έχει στο νου του. Εδώ ο κάθε πιστός µ᾿ έναν πιο ζωντανό τρόπο συµµετέχει και λειτουργεί µαζί µε τον ιερέα· θυµάται όλους τους δικούς του και ψιθυρίζει τα ονόµατά τους. Στην Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου υπάρχουν ακόµα στην ευχή αυτά τα πολύ ζεστά και φιλάνθρωπα λόγια· «Καί ὧν ἡµεῖς οὐκ ἐµνηµονεύσαµεν δι᾿ ἄγνοιαν ἤ λήθην ἤ πλῆθος ὀνοµάτων, αὐτός µνηµόνευσον, ὁ Θεός, ὁ εἰδώς ἑκάστου τήν ἡλικίαν καί τήν προσηγορίαν, ὁ εἰδώς ἕκαστον ἐκ κοιλίας µητρός αὐτοῦ». Τόση στοργή και τόση αγάπη µόνο η Εκκλησία έχει για τους ανθρώπους, όταν µπροστά στο σώµα και το αίµα του Χρίστου ο λειτουργός συνεχίζει και ικετεύει· «Αὐτός τοῖς πᾶσι τά πάντα γενοῦ, ὁ εἰδώς ἕκαστον καί τό αἴτηµα αὐτοῦ, οἶκον καί τήν χρείαν αὐτοῦ».
Στην Λειτουργία του αγίου Χρυσοστόµου, την οποία ερµηνεύουµε, σε τρεις προτάσεις και σε χαµηλότερο τόνο της φωνής, ο λειτουργός µνηµονεύει ακόµα και παρακαλεί. Πρώτα για την πόλη και για τους πιστούς που µένουν σ᾿ αυτήν. «Μνήσθητι, Κύριε, τῆς πόλεως ταύτης, ἐν ᾗ παροικοῦµεν καί πάσης πόλεως καί χώρας καί τῶν πίστει οἰκούντων ἐν αὐταῖς». Έπειτα για όσους βρίσκονται σε ειδικές συνθήκες του βίου. «Μνήσθητι, Κύριε, πλεόντων, ὁδοιπορούντων, νοσούντων, καµνόντων, αἰχµαλώτων καί τῆς σωτηρίας αὐτῶν». Τελευταία για όσους υπηρετούν στην Εκκλησία και για κείνους που φροντίζουν για τους ενδεείς και φτωχούς. «Μνήσθητι, Κύριε, τῶν καρποφορούντων ἐν ταῖς ἁγίαις σου Ἐκκλησίαις καί τῶν µεµνηµένων τῶν πενήτων». Τελευταία κλείνει το λόγο µε µια γενική δέηση, που αφορά σε όλη τη σύναξη· «καί ἐπί πάντας ἡµᾶς τά ἐλέη σου ἐξαπόστειλον». Τις ίδιες λέξεις και τις ίδιες δεήσεις τις ακούσαµε και στα Ειρηνικά και στην Εκτενή Ικεσία, το ίδιο θέµα, σαν µέσα σε µια µουσική σύνθεση, που έρχεται και ξανάρχεται ως το τέλος· στην αρχή σε προεξαγγελτικές εκφωνήσεις και τώρα σε θερµή δέηση και ικεσία µπροστά στο σώµα και το αίµα του Κυρίου.
Η µεγάλη ευχή της αναφοράς όπως όλες οι ευχές, καταλήγει σε δοξολογική εκφώνηση. Μεγαλόφωνα ο λειτουργός ιερέας λέει· «Καί δός ἡµῖν ἐν ἑνί στόµατι καί µιᾷ καρδίᾳ δοξάζειν καί ἀνυµνεῖν τό πάντιµον καί µεγαλοπρεπές ὄνοµά σου, τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύµατος, νῦν καί ἀεί καί εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων»· και δώσε µας µ᾿ ένα στόµα και µε µια καρδιά να δοξάζουµε και να ανυµνούµε το ολοτίµητο και µεγαλόπρεπο όνοµά σου, του Πατέρα και του Υιού και του Αγίου Πνεύµατος, και τώρα και πάντα και στους ατελεύτητους αιώνες. Όλα καταλήγουν εδώ στην ενότητα τής Εκκλησίας, στην ορθή πίστη και το κοινό φρόνηµα των ανθρώπων, για να δοξάζεται έτσι και να υµνείται το υπερύµνητο όνοµα της Αγίας Τριάδος.
Ο λαός επισφραγίζει την εκφώνηση του λειτουργού µε το «Αµήν», που πάντα θέλει να πει πώς είµαστε όλοι σύµφωνοι και επιβεβαιώνουµε τα λόγια του ιερέα. Εκείνος τότε στρέφεται προς εµάς και παρουσιάζεται στην ωραία πύλη. Είναι η πρώτη φορά που τον βλέποµε κατά πρόσωπο, µετά από το «Εὐχαριστήσωµεν τῷ Κυρίῳ». Το πρόσωπό του πρέπει να µας φαίνεται, σαν που έβλεπαν οι Ισραηλίτες το πρόσωπο του Μωυσή, όταν κατέβηκε από το βουνό. Ύστερ᾿ απ᾿ όσα έγιναν µέσα στην Εκκλησία, επάνω στην αγία Τράπεζα και στη σύναξη των πιστών, και τα τίµια δώρα και οι άνθρωποι «ὑπέστησαν τήν εὐπρεπεστάτην ἀλλοίωσιν», την ωραιότατη µεταβολή που φέρνει όπου αγγίξει το Άγιο Πνεύµα. Φωτισµένος λοιπόν και λάµποντας µέσα στο άκτιστο φως της θείας µεταµόρφωσης, ο λειτουργός ιερέας σηκώνει το χέρι του και ευλογεί· είναι το ίδιο χέρι που πριν λίγο ευλόγησε τα τίµια δώρα επάνω στην αγία Τράπεζα· «Καί ἔσται τά ἐλέη τοῦ µεγάλου Θεοῦ καί Σωτῆρος ἡµῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ µετά πάντων ὑµῶν».
Όλη η µεγάλη ευχή της αναφοράς απευθύνεται προς το Θεό Πατέρα, και να τώρα στο τέλος η ευλογία προς το λαό γίνεται από το λειτουργό «εν ονόµατι» του Υιού. Αυτό δεν είναι χωρίς σηµασία και δεν πρέπει να το περάσουµε απαρατήρητο. Όλες οι δεήσεις µετά τον καθαγιασµό έγιναν, καθώς γράφει ο Καβάσιλας, «µετά χρηστῆς καί βεβαίας ἐλπίδος», µε την καλή και βέβαιη ελπίδα πώς θα τις δεχθεί ο Θεός. «Ὁ δέ ἱερεύς τῆς θυσίας τελεσθείσης καί τό ἐνέχυρον τῆς τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπίας προκείµενον ὁρῶν, τόν ἀµνόν αὐτοῦ, ὡς ἤδη τοῦ µεσίτου λαβόµενος καί µεθ᾿ ἑαυτοῦ τόν παράκλητον ἔχων, γνωρίζει τά ἑαυτοῦ αἰτήµατα πρός τόν Θεόν». Όταν έγινε η θυσία, βλέποντας να είν᾿ εµπρός του το ενέχυρο της θείας φιλανθρωπίας, δηλαδή ο αµνός του Θεού, αφού πια πήρε τον µεσίτη κι έχει µαζί του τον παράκλητο, ο ιερέας κάνει γνωστά στο Θεό τα αιτήµατα της Εκκλησίας. Ο Χριστός είναι ο µεσίτης, εκείνος που µε τη θυσία του άνοιξε το δρόµο που µας φέρνει στο Θεό. Όλα τα καλά της σωτηρίας , που πηγάζουν από τη θυσία του Ιησού Χριστού, αυτά λοιπόν εύχεται ο λειτουργός ιερέας στην ιερή σύναξη της Εκκλησίας, στο τέλος τώρα της µεγάλης ευχής της αναφοράς.
Στην ευλογία και την ευχή του λειτουργού ο λαός απαντά µε το γνωστό «Καί µετά τοῦ πνεύµατός σου» ή µε το «Ἀµήν»· µε την ίδια λέξη της ευλογίας· «Ἔστι καί ἔσται εἰς αἰῶνας αἰώνων», είθε να είναι και θα είναι για πάντα. Θα θέλαµε άλλη µια φορά να µιλήσουµε για το περιεχόµενο των λειτουργικών διαλόγων. Δεν είναι απλώς σχήµατα δραµατικής πλοκής στη συνέχεια της θείας Λειτουργίας, αλλά τελετουργικοί διάλογοι µε ιερό και πραγµατικό περιεχόµενο· λόγος «ζῶν καί ἐνεργής», καθώς γράφει ο Απόστολος για το λόγο του Θεού. Γι᾿ αυτό, χωρίς να είναι αυτός ο σκοπός µας σ᾿ αυτές τις οµιλίες, επιµένοµε στην πιστή και ευπρεπή εκτέλεση αυτών των διαλόγων. Ενδιαφέρει κυρίως ο τρόπος µε τον οποίο αποκρίνονται στον ιερέα οι ψάλτες· όχι αδιάφορα και ψυχρά και πολλές φορές καθόλου, αλλά πάντα µε τρόπο, που να φανερώνει τη ζωντανή συµµετοχή του λαού στα τελούµενα.
Όπως προσπαθήσαµε να δείξουµε κι όπως είδαµε ως τώρα στη σειρά των οµιλιών, η θεία Λειτουργία τελετουργικά χωρίζεται σε διάφορα µέρη. Πρώτα τα Αντίφωνα, έπειτα η Μικρά Είσοδος, υστέρα τα Αναγνώσµατα και πιο έπειτα η Μεγάλη Είσοδος. Όλα αυτά µε µια λέξη µπορούµε να τα ονοµάσουµε προαναφορά, και είναι το πρώτο µεγάλο µέρος της θείας Λειτουργίας. Το δεύτερο µέρος, που είναι η αναφορά, αρχίζει από το «Ἄξιον καί δίκαιον…»
και φτάνει ως το τέλος. Με τη σηµερινή οµιλία τελειώσαµε την µεγάλη ευχή της αναφοράς, για να µπούµε πια από την επόµενη σε µια άλλη ενότητα, που είναι η Κυριακή προσευχή. Σπεύδουµε να προαναγγείλουµε τη συνέχεια, για να προετοιµάσουµε τη διάθεση των ακροατών µας. Η τελετουργία βέβαια της θείας Λειτουργίας είναι όλη µια συνέχεια, και µόνο τεχνικά την χωρίζουµε σε διάφορες ενότητες, για λόγους που µας βοηθούν και µας ευκολύνουν στην εξήγηση. Ωστόσο, τελειώνοντας σήµερα την ευχή της αναφοράς, κλίνουµε την οµιλία µας µε την τελευταία εκφώνηση της ευχής και την ευλογία του λειτουργού· «Καί ἔσται τά ἐλέη τοῦ µεγάλου Θεοῦ καί Σωτῆρος ἡµῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ µετά πάντων ὑµῶν». Αµήν.

† Σ & Κ Δ